Dood(sangst), verlies en rouw

'Rouw is rauw', houd ik mijn cliënten regelmatig voor, 'want rouw met o u, is rauw met a u'. In de hier genoemde boeken zal de lezer die het betreft, veel herkenning vinden. Ondanks het feit dat de dood meer en meer bespreekbaar wordt, rust op dit thema helaas toch nog steeds een groot taboe. Maar ook het verlies van je baan, echtscheiding of als kinderen breken met hun ouders - of omgekeerd -, betekent veelal een rouwproces voor de betrokkenen.
 

Martin Appelo: Leren lijden. Amsterdam: Uitgeverij Boom, 2016. ISBN 9789089539427. In ieders leven slaat het lijden vroeg of laat toe. In meer of mindere mate worden we geconfronteerd met kanker en andere ziekten, trauma’s, tegenslagen of het verlies van dierbaren. Ondanks dit onvermijdelijke lijden zijn we onvoldoende toegerust om ermee om te gaan.

Integendeel, we proberen het zoveel mogelijk buiten de deur te houden. Martin Appelo pleit er in zijn nieuwe boek Leren lijden juist voor om open te staan voor lijden.
We hebben de neiging om weg te gaan van het lijden of ertegen te vechten. Volgens Martin Appelo geldt bij lijden de wet van de omgekeerde inspanning: wie ervan weg wil blijven, wordt er juist door ingehaald. En wie het omarmt, weet ermee om te gaan als het zich aandient. Het heeft geen zin om te vechten tegen lijden wanneer de oorzaak ervan niet weg te nemen is. Soms moet lijden geleden worden. Appelo pleit voor een levenshouding die er rekening mee houdt dat deel en tegendeel elkaar nodig hebben om betekenis te krijgen. Leven en dood, goed en kwaad, genieten en lijden: het een kan niet zonder het ander.
Appelo baseert zich zowel op oosterse technieken, bijvoorbeeld mindfulness, als op westerse leertheorieën. Er wordt vaak gepolariseerd tussen westers en oosters denken, maar Appelo laat zien dat de verschillen niet zo groot zijn. Op basis van de grootste gemene deler tussen die twee manieren van denken, komt hij tot een heldere definitie van lijden. Lijden is een negatief, gefrustreerd gevoel. Lijden wordt veroorzaakt door verlangen, het verlies van beloning of het krijgen van straf. Lijden kan essentieel, existentieel, positief verzadigd of negatief verzadigd zijn.
Appelo onderscheidt vier verschillende vormen van lijden en geeft vier effectieve en vier niet-effectieve manieren hoe ermee om te gaan. Aan de hand van vijf ervaringsverhalen laat hij zien hoe het lijden op een vriendelijke manier geleden kan worden.
Luister hier naar het radiointerview dat Appelo op 16 februari 2016 gaf op NPO Radio 1.
 

Wim Brands: Sterven is doodeenvoudig. Iedereen kan het. Wim Brands in gesprek met René Gude. Leusden: ISVW Uitgevers, 2014. ISBN 9789491693496. Denker des Vaderlands René Gude, die op 13 maart 2015 op 58-jarige leeftijd overleed, voerde met Wim Brands op 7 en 9 juli 2014 gesprekken voor Oba Live van Human, NPO, op Radio 5. Dit boekje is op deze gesprekken gebaseerd. De thema's waarover zij spraken:

Reservetijd, Troost van de filosofie, Jezelf uit de knoop halen, De zin van het leven, Leven met onzekerheid, We moeten het met elkaar uithouden en Blijven oefenen. Gude: 'En wat sterven zelf betreft: dat moet toch tamelijk eenvoudig zijn. Tot nu toe is het iedereen gelukt'.

Joan Halifax: De laatste woorden van liefde. Boeddhistische lessen over het leven en de dood. Nieuwerkerk aan den IJssel: Asoka, 2014. ISBN 9789056703257.
Waarom wachten tot we stervende zijn voordat we onderzoeken wat het kan betekenen om in vol bewustzijn te sterven? Een vraag van Joan Halifax, boeddhistisch leraar en pionier op het gebied van stervensbegeleiding. Zij presenteert inzichten, praktische lessen met oefeningen over het sterfproces. Het boek is een inspiratiebron bij de zorg voor stervenden, voor wie zelf oog in oog staat met de dood, of voor wie dieper inzicht wil krijgen in de omvormende kracht van het sterven.
Joan Halifax beschrijft haar ervaringen en inzichten voor mensen die stervende zijn en hun verzorgers. Daarnaast biedt ze concrete hulp in de vorm van meditatieoefeningen, waarmee lezers zich kunnen voorbereiden op een dood zonder angst. Maar ook wordt geleerd hoe we anderen met compassie kunnen helpen, door het lijden en verzet om te buigen naar moed.
De laatste woorden van liefde is gebaseerd op het trainingsprogramma Being with Dying, dat Joan Halifax sinds de jaren 70 van de vorige eeuw heeft ontwikkeld. Dit succesvolle programma richt zich op educatie en hulp bij stervensbegeleiding.
De laatste woorden van liefde verscheen in 2009 onder de titel Als sterven dichtbij komt, dat werd uitgegeven door Uitgeverij Ten Have.

Marloes Hospes: Breken met je ouders. Amsterdam: Uitgeverij Boom, 2012. ISBN 9789461051653.
Als het contact met de ouders voornamelijk pijn oplevert terwijl alles is geprobeerd om de relatie te verbeteren, dan kan het soms beter zijn dat beide partijen hun eigen weg gaan. Dit boek met ervaringsverhalen is een bron van herkenning voor mensen met een ingewikkelde familie en biedt handvatten om de situatie te accepteren.

Bert Keizer: Waar blijft de ziel? Rotterdam: Lemniscaat, 2012. ISBN 9789047704652.
Zijn wij ons brein? In dit essay, geschreven met de humor en de nuchtere gevoeligheid die hem eigen zijn, verzet Bert Keizer zich tegen de 'neurosofie' van Dick Swaab (auteur van Wij zijn ons brein) en Victor Lamme (auteur van De vrije wil bestaat niet), een wonderlijke discipline die neurologie verwart met alomvattende filosofische pretenties. Keizer laat zien dat het gegoochel met hersenscans leidt tot even ongefundeerde als ongewenste maatschappelijke ontwikkelingen. Dat maakt hij als verpleeghuisarts dagelijks mee. De ijver waarmee psychiaters hun patiënten volproppen met pillen, contrasteert pijnlijk met de manier waarop ze de ontmoeting met deze mensen uit de weg gaan. Waar blijft de ziel in hun wereldbeeld?

Bert Keizer: Tumult bij de uitgang. Lijden, lachen en denken rond het graf. Rotterdam: Lemniscaat, 2013. ISBN 9789047706007. 'Ik ben arts, en ik ben tegen de dood, maar mijn ervaring is dat je hem beter binnen kunt laten als hij aanklopt, want al moet hij de hele voorgevel eruit tillen, naar binnen zal-ie', aldus de auteur. Het verlossende van dit boek is dat Keizer ondanks de ernst van zijn thema in staat is de humor en menselijkheid van situaties in te zien.

Hij zet zich af tegen allerlei praatjesmakers die menen de wijsheid in pacht te hebben: niet alleen artsen die 'biochemisch ravotten' met terminale patiënten, maar ook zalvers en zwevers die ons met 'kleuterachtige onzin' een rad voor ogen draaien. Op even komische als diepzinnige wijze laat hij zien dat een besef van sterfelijkheid het beste medicijn is om het leven draaglijk te houden.

Karin Kuiper: Je mag mij altijd bellen. 1001 dagen van rouw. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2008. ISBN 9789020978216.
In dit boek vertelt Karin Kuiper over de eerste 1001 dagen na de dood van 'haar betere ik', haar man (en schrijver) Karel Glastra van Loon. Op zijn veel te vroege dood volgde een periode van vallen en opstaan, waarin het verlies als zoutzuur doorvrat. Plotseling behoorde Karin tot dat lastige volkje van weduwen en weduwnaars. Zonder hulp van anderen redt niemand het, maar toch stond bovenaan haar ergernissenlijst het goedbedoelde zinnetje 'Je mag me altijd bellen'. Want hoe welgemeend ook, dit is 'hulp' die je met lege handen achterlaat ... Omdat je in je diepste wanhoop niet wilt bellen en niet kán bellen, omdat je slechts denkt: Nee, het gaat niet! Zij moeten mij bellen!

Karin Kuiper: Wat kan ik voor je doen? Steunen bij rouw. Tielt: Lannoo, 2009. ISBN 97890898914
Je kunt helpen door er te 'zijn'. Een praktische handleiding voor iedereen die in zijn omgeving te maken heeft met mensen in de rouw. Zonder hulp redt niemand het, maar welke hulp kun je bieden? Karin Kuiper verzamelde een boekje vol tips. Het zijn adviezen van lotgenoten en ervaringsdeskundigen die duidelijk maken wat je kunt betekenen voor mensen die rouwen.

Cornald Maas: Uit elkaar. Gesprekken met kinderen van gescheiden ouders. Amsterdam: Prometheus, 2010. ISBN 9789044616101. Eén op de drie huwelijken loopt stuk. Maar kinderen van gescheiden ouders komen zelden aan het woord. In Uit elkaar spreken ze zich uit over de gevolgen van de echtscheiding voor hun eigen levens. Sommigen vertellen dat ze uit zijn op een voorbeeldig huwelijk, anderen willen juist helemaal niet trouwen.

Weer anderen besluiten geen kinderen op de wereld te zetten om ze zo eventueel echtscheidingsleed te besparen. Ze hebben last van verlatings- of bindingsangst, worstelen met loyaliteitsconflicten en missen hun vaders die elders nieuwe gezinnen stichten. Wat ze vooral gemeen hebben: dat ze zich in hun emoties ontkend voelen, omdat hun nooit iets werd gevraagd. De auteur is schrijver, journalist, commentator en presentator en geeft in dit boek aangrijpende en confronterende verhalen weer over de impact die echtscheiding heeft op de levens van kinderen van gescheiden ouders.

Annemarie van der Meer: Ongekend verlies. Wat als je zwangerschap misloopt? [Amsterdam]: Uitgeverij Sirene, 2008. ISBN 9789058314819.
Een boek vol informatie, ervaringen en interviews. Een op de vier zwangere vrouwen krijgt een miskraam - een ingrijpende gebeurtenis voor de vrouw, haar partner en het gezin. Cultureel antropologe Annemarie van der Meer beschrijft de medische en psychosociale gevolgen van een miskraam en sterfte rond de geboorte.

 Inge de Waele: Ouders blijven na een scheiding. Tielt: Uitgeverij Lannoo, 2009. ISBN 9789020983555.
Ouder van je kind blijf je altijd, ook na een scheiding. Waar de meeste boeken over scheiding focussen op de kinderen, zoomt dit unieke boek in op de ouders zelf. Dit boek, eerder verschenen onder de titel Samen uit elkaar, beantwoordt vragen als: Hoe verwerk je een scheiding? Hoe vertel je het aan je kinderen? Hoe deel je verdriet en vreugde? Hoe leer je omgaan met de reacties van anderen? Daarnaast geeft de auteur, psychologe en als lector verbonden aan de Hogeschool Gent, heel wat realistische tips en adviezen, die ouders op weg helpen om na de scheiding hun ouderrol samen op een constructieve manier in te vullen.

Irvin D. Yalom: Tegen de zon in kijken. Doodsangst en hoe die te overwinnen. Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2008. ISBN 9789050189095. Sterfelijkheid en dood zijn de kwesties die de beroemde psychiater Irvin D. Yalom in dit boek aansnijdt. Op buitengewoon inspirerende en bemoedigende wijze legt hij uit hoe we iets wat voor ons allemaal even finaal als onvermijdelijk is, kunnen leren begrijpen en accepteren.

► Foto gemaakt door Christa Regina